Dolina Kościeliska (Dolina Koscieliska) o długości 9 km jest jedną z najbardziej znanych i tłumnie odwiedzanych tatrzańskich dolin. Należy to rodzaju dolin walnych czyli, takich które biegną od grani głównej do podnóża gór i często posiadają odgałęzienia w formie dolin pobocznych. Dolina Kościeliska ta rozgałęzia się wachlarzowato w kilka ramion bocznych. Posiada dziesięć bocznych odgałęzień z najbardziej znanymi: Wąwozem Kraków, Dolinami Tomanową, Mietusią i Iwanowską. Dolina Kościeliska jest drugą pod względem zajmowanej przestrzeni dolin Tatr polskich – ustępuje jedynie Dolinie Chochołowskiej. Dolina swoją atrakcyjność zawdzięcza licznie występującym w niej wapiennym formom skalnym, jaskiń i wąwozów oraz jaskiń, z których do najsłynniejszych, a zarazem najchętniej odwiedzanych należą Jaskinia Mroźna, Mylna, Raptawicka, czy Smocza Jama.
Dolina Kościeliska znajduję się w Tatrach Zachodnich i zajmuje obszar obejmujący 35 km powierzchni. Obwód doliny wynosi 27 km, zaś jej długość prawie 9 km. Dolinę Kościeliską otaczają:
- od południa – główna grań Siwego Zwornika po Małołączniak;
- od zachodu – północna grań Siwego Zwornika po Przednią Kopkę;
- od północy – Droga pod Reglami;
- od wschodu – część grani Małołączniaka po Mały Regiel.
W pobliżu Doliny Kościeliskiej położony jest Błyszcz ( 2159 m), który jest jednocześnie najwyższym szczytem w jej okolicy, z kolei najniższe jej miejsce to leżące u wylotu doliny osiedle Kiry. Kościeliska Dolina prezentuje również widok na najwyższy szczyt Tatr Zachodnich, jakim jest Bystra wznosząca się na wysokości 2248 m n. p. m. Natomiast różnica wysokości pomiędzy najniżej i najwyżej położonym miejscem doliny wynosi 1232 m.
W części środkowej i dolnej Doliny Kościeliska znajduje się głęboki wąwóz skalny. Jego ściany w kilku miejscach znacząco zbliżają się do siebie, tworząc przewężenia zwane bramami. Dolina Kościeliska składa się z:
- Bramy Kantaka – Niżnia;
- Bramy Kraszewskiego – Pośredniej;
- Bramy Raptawickąiej – Wyżnia Kościeliska Brama.
Spis treści
Skąd pochodzi nazwa Doliny Kościeliska?
Dolina Kościeliska zawdzięcza swoją nazwę Starym Kościeliskom (dawniej Kościelec). Jest to polana położona na wysokości 960-970 m n. p .m, która pierwotnie nie należała do żadnej hali. Z kolei nazwa samej polany związana była z faktem, że jej grunty należały do władz kościelnych. Nie brakuje jednak teorii mówiących, iż nazwa Kościeliska związana jest z najazdami Tatarów. Górale po dziś dzień opowiadają legendę, według której ich przodkowie mieli zaczaić się na przejeżdżający oddział wroga i zrzucić na nich kamienie. Ciał poległych nigdy nie pogrzebano, a ich kości rozrzucone były na dnie Doliny Kościeliskiej.
Dolina Kościeliska – historia
Historia Doliny Kościeliska związana była silnie z wydobywanymi tu rudami srebra, miedzi i antymonu. Od XV wieku rozwijał się w niej prężnie przemysł hutniczy, dzięki czemu osiedlało się tu coraz więcej osadników, głównie robotników. Największy rozkwit Kościeliska Dolina przeżywała w XVIII wieku, jednak po wydobyciu najbardziej wartościowych rud większość zakładów metalurgiczny stało się nieopłacalnych, co w konsekwencji doprowadziło do zamknięcia huty w 1841 r. Dolina Kościeliska była również zbiegiem szlaków prowadzących na Słowację. Trasy były oblegane przez kupców i przemytników, co te zachęcało wielu okolicznych mieszkańców do działalności zbójeckiej.
Ze zbójectwem wiążę się ściśle kultura Doliny Kościeliskiej, związana z buntami chłopów podyktowanych uwarunkowaniami społecznymi gospodarczymi. Do najsłynniejszych zbójeckich legend należy oczywiście ta o Janosiku. Powstała w oparciu o prawdziwą postać słowackiego zbójnika Juraja Janosika, którego z ramieniu tamtejszej władzy stracono w 1713 r. O żywotności i sile tych legend świadczą nazwy skał w Kościelisku – Zbójnickie Turnie, Zbójnicki Stół czy Zbójnickie Okna. Także ludowe pieśni i gawędy po dziś dzień przechowują legendy o sprawiedliwym i odważnym zbójniku. Jego postać obecna jest również w ludowych sztukach plastycznych, a także w literaturze, teatrze i filmie. Wraz z rozwojem turystyki i popularności Dolinę Kościeliską odwiedzało coraz więcej turystów, dla których utworzono schroniska na hali Ornak oraz zadecydowaniu o utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Dolina Kościeliska od dawna zamieszkiwana była przez pasterzy, którzy utrzymywali się dzięki wypasowi owiec i bydła. Istniało tu aż 9 hal: Hala Pyszna, Hala Ornak, Hala Miętusia, Hala Smreczyny, Hala Tomanowa, Hala Smytnia, Hala Upłaz, Hala Pisana, Hala Stoły a także kilka samodzielnych polan w tym Wyżnia Kira Miętusia czy Cudakowa Polana. Dopiero powstanie Tatrzańskiego Parku Narodowego powstrzymało nadmierny wypas, który znacząco przyczynił się do zniszczenia przyrody i dziś uprawiany jest tzw. wypas kulturowy.
Do popularności Dolinę Kościeliską w znacznym rozsławił Stanisław Staszic, będący pierwszym polskim badaczem Tatr i taternikiem w latach 1802 -1805. To dzięki niemu do doliny przybywali pierwsi tatrzańscy turyści już od 1815 r. Największa aktywność turystów przypadłą na koniec XIX weku – rozwijała się turystyka, ale również działalność artystyczna. To tu tworzyli swoje dzieła poświęcone Dolinie Kościeliskiej i szukali natchnienia tacy artyści jak: Stefan Żeromski , Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wincenty Pol, Jan Kasprowicz czy Seweryn Goszczyński, zaś Jan Gwalbert Pawlikowski jako pierwszy zaczął badać i opisywać tutejsze jaskinie wrzynjące się w Dolinę Kościeliską. Tutaj też powstały pierwsze gospody i schroniska – Karczma na Starych Kościeliskach (lata 20-ste XIX wieku), Gospoda Zamoyskiego (1890-1926 r.), zaś Dolina Pyszniańska była znanym wówczas ośrodkiem narciarskim ze Schroniskiem Na Pysznej, które dziś nie istnieje.
Dolina Kościeliska szlak
Dolina Kościeliska obok Giewontu, Morskiego Oka i Kasprowego Wierchu należy do najbardziej znanych i popularnych miejsc odwiedzanych przez turystów z całego świata. Tatry Zachodnie, w których leżą liczne doliny są znacznie łagodniejsze i przyjazne do zwiedzania niż Tatry Wysokie, dlatego nie wymagają od zwiedzających większej kondycji i szczególnego przygotowania. Kościeliska Trasa Doliny Kościeliskiej ciągnie się na odcinku 9 km i charakteryzuje się łagodnym podjęciem dna wąwozu o szerokiej drodze na odcinku około 5 km .
Początek szlaku zaczyna się w , niewielkiej wsi niedaleko Kościeliska. Tutaj można zatrzymać się w karczmie „Harnaś” powstałej z dawnego schroniska Słowińskiego oraz wejść na Jarcową Skałę zbudowaną z wapienia ze skorupkami otwornic żyjącymi przed 35 mln lat temu . Szlak biegnący dnem doliny jest podzielony na cztery różnej długość odcinki przedzielone Kościeliskimi Bramami.
Wyżnia Kira Miętusia
Pierwsza brama przewężająca Dolinę Kościeliską , Brama Kantaka, zawdzięcza swą nazwę swą Kazimierzowi Kantakowi – poecie i działaczowi Towarzystwa Tatrzańskiego. Brama doliny Kościeliskiej otwiera drogę na rozległą 800 m polanę. Wyżnia Kira Miętusowa pokryta jest gęsto szafranem spiskim, czyli popularnymi krokusami oraz bezleśnymi stokami Kopek Kościeliskich. Na polanie można zakupić tradycyjne tatrzańskie wyroby ze stojącego tam szałasu pasterskiego czynnego od kwietnia do września. Na Kirze Miętusiej i okolicznych terenach praktykowany jest również w tym okresie kulturowy wypas owiec, dlatego można podziwiać całe stada tych zwierząt.
Kapliczka Zbójnicka
Następnie szlak Doliny Kościeliskiej wiedzie przez Cudakową Polanę, za którą znajduje się polana Stare Kościeliska. To u jej wejścia zlokalizowana jest słynna Kapliczka Zbójnicka, która według legendy miała być zbudowana przez miejscowych rozbójników, a w późniejszych czasach rozbudowana przez górników. Tak naprawdę jednak została ona w całości ufundowana przez robotników okolicznej huty. Kapliczka jest murowana, a jej dach pokryty jest gontem, zaś cała budowla otoczona jest drewnianym płotkiem z wyrzeźbionymi postaciami zbójnika i górala. Budowla należy do najstarszych budynków sakralnych w Tatrach, a jej znakiem rozpoznawczym jest emblemat w formie dwóch skrzyżowanych młotów, który został umieszczony na drzwiami pół wieku po remoncie kapliczki z roku 1922.
Stare Kościeliska
Jest to jedno z dwóch dawnych ośrodków górniczo – hutniczych w okolicy Doliny Kościeliskiej, które zajmowały się wydobyciem miedzi, srebra i żelaza. W miejscowości znajdował się młyn do mielenie miedzi, wielkie piece oraz fryszerka i tartak, wokół zaś osada robotników. Dziś można po nich odnaleźć jedynie tablicę upamiętniającą istnienie huty.
Stare Kościeliska posiada swoją odnogę, prowadzącą do popularnych miejsc odwiedzanych przez turystów, do których należy m.in.: Jaskinia Mroźna i Lodowe Źródła – wywierzysko krasowego. Idąc szlakiem napotyka się drugie przewężenie wąwozu – Bramę Kraszewskiego – z tablicą upamiętniającą wybitnego pisarza pochodzącą z 1879 r. Za bramą Doliny Kościeliskiej widnieje urzekająca krajobrazem Polana Pisana usiana białymi wapiennymi skałami Stołów, Organów, Saturna oraz Raptawickiej Turni. Na polanie w trakcie niemieckiej okupacji podczas II Wojny Światowej znajdował się szałas, będący prężnie działającym punktem przerzutowym kurierów.
Wąwóz Kraków
Wąwóz wziął swoją nazwę od charakterystycznej rzeźby terenu, który miejscowym góralom przywodziła na myśl ulice Krakowa. Występują tu ciasne przejścia, z których jedna otrzymała nazwę Ratusza, a z kolei szersze z przejść nazwę Rynku oraz liczne turnie. Wąwóz obfituje w ciekawe formy krasowe, nisze skalne, lejki i żłobki, jednak większa jego cześć nie jest udostępniona dla turystów ze względu na trudną formę terenu stwarzającą niebezpieczeństwo. Podążać można jedynie 500 m odcinkiem, który prowadzi do jaskini zwanej Smoczą Jamą. Jaskinia ta powstała na skutek erozyjnej działalności wód na ściany pochyłej szczeliny i ma długość 37 m. Ruch w niej odbywa się jednostronnie, a choć jej przebycie jest proste, to stanowi niemałe wyzwanie podczas oblodzeń i deszczów.
Kolejna przewężenie na szlaku, czyli Brama Kościeliska Wyżnia, wyprowadza na Pisaną Skałę będącą kilkunastometrową ścianą wapienną. Swoją nazwę polana zawdzięcza pierwszym turystom, którzy wyryli napisy na miękkim wapiennym materiale skały. Jaskinia ta związana jest z jedną z ciekawszych polskich legend Doliny Kościeliskiej. Słynny na całą Polskę legendarny gawędziarz Sabała (właściwie Jan Krzeptowski 1809-1894) głosił, że w jej wnętrzu śpią rycerze Bolesława Chrobrego, którzy na wezwanie gotowi są wstać i włączyć się w walkę o niepodległa Polskę będącą pod jarzmem zaborców. Stąd też nad wejściem do jaskini została przybita płaskorzeźba przedstawiająca śpiącego rycerza z głową na rękojeści miecza.
Za skałą Pisaną, pomiędzy kolejnym zwężeniem Raptawicką Turnią a Zbójnickimi Turniami znajduje się Krzyż Pola postawiony przez geografa i poetę Wincentego Pola w 1852 r. Pierwszy krzyż był drewniany, z kolei trzeci wystawiony przez Towarzystwo Tatrzańskie w 1883 r. wykony był już z metalu, a napis na nim brzmi: „I nic nad Boga”.
Schronisko Ornak
Kolejnym punktem szlaku Doliny Kościeliskiej jest Smytnia Polana, a po kilkudziesięciu metrach wychodzi się na Małą Ornaczańską Polanę, gdzie zlokalizowane jest Schronisko Ornak na wysokości 1100 m na terenie niegdyś należącym do Hali Ornak. Schronisko jest jednym z najbardziej znanych tatrzańskich schronisk. Zbudowano je w latach 1947-48 w stylu zakopiańskim i nadano mu imię prof. Walerego Goetla. Posiada noclegi dla 49 osób, jadalnię, świetlicę i dyżurkę TOPR. Schronisko Ornak z hali Ornak prezentuje wspaniałą panoramę na szczyty Tatr Zachodnich m. in. szczyty Bystrą i Smreczyński Wierch. Stąd też biegną szlaki przez Dolinę Kościeliską na grań Ornaku, Czerwone Wierchy i Dolinę Chochołowską.
Jaskinia Mroźna
Jaskinia Mroźna znajduje się w masywie Organów, wejście do niej znajduje się na wysokości 1100 m, a jej długość wynosi 773 m. Można ja zwiedzać od maja do końca października, jednak warto się ciepło ubrać ponieważ w środku panuje temperatura 6 stopni Celcjusza. Jaskinia Mroźna jest jedyna oświetlaną jaskinia w polskich Tatrach już od 1959 r. Jej zwiedzanie trwa około 20-40 min i zaczyna się od sztucznie przebitego otworu znajdującego się 120 m nad dnem Doliny Kościeliskiej. Jaskinia Mroźna ma kształt pojedynczego korytarza i zaliczana jest do mniejszych tego typu tworów, a przepływa przez nią Kościeliski Potok, któremu zawdzięcza swoją genezę.
Smreczyński Staw
W pobliżu schroniska na hali Ornak znajduje się Smreczyński Staw – jezioro morenowe położone na wysokości 1226 m i o średniej głębokości 1,8 m. Swoją nazwę wzięło od rosnących tam licznie świerków, które w gwarze góralskiej nazywają się smrekami. Przejrzystość jeziora jest bardzo mała ze względu na jego płytkość i muliste dno. Smreczyński Staw otoczony jest ławkami postawionymi dla turystów, na których można odpocząć i podziwiać widok z Doliny Kościeliskiej na szczyty Błyszcz czy Smreczyński Wierch, a sam zbiornik wyznacza granicę polsko-słowacką.
Tatrzański Park Narodowy – Dolina Kościeliska
Głównym celem Tatrzańskiego Parku Narodowego utworzonego w 1955 r. jest ochrona tatrzańskiej przyrody, niszczonej skutecznie przez działalność człowieka od początku jego osadnictwa w tych górach. Wyniszczająca gospodarka dotyczyła górnictwa i hutnictwa także w Dolinie Kościeliskiej, rabunkowej wycinki lasów, niekontrolowanego wypasu owiec i bydła m.in. na hali Ornak i wielu innych hali, na której dziś znajduje się oraz kłusownictwa. Dolina Kościeliska należy w sporej części do Tatrzańskiego Parku Narodowego, dlatego też jej zwiedzanie jest płatne.
Ponad połowę obszaru Doliny Kościeliskiej zajmują lasy, 10% kosodrzewina zaś na pozostałym obszarze występują hale, polany i treny skaliste, które turyści mogą zwiedzać docierając tu ze schroniska na hali Ornak Wśród roślin Tatrzańskiego Parku Narodowego bardzo rzadko występujących w Karpatach warto wymienić: traganka zwisłokwiatowego, irgę kutnerowatą, tojad Kotuli, turzycę dwupienną, wielosiła błękitnego, złoć małą, ostrołódkę karpacką, ostróżkę tatrzańską, jaskra halnego, skalnicę tatrzańską oraz skalnicę karpacką. Wśród fauny Tatrzańskiego Parku Narodowego ochroną objęto rzadkie gatunki ptaków: płochacza halnego, krzyżodzioba świerkowego, sowę uszatą, drozda obrożnego, pomurnika, pluszcza zwyczajnego czy pliszkę górską.
